Türk iktisat tarihi geleneğinde bir öncü: Halil İNALCIK

Abstract

Türkiye’de masa başı ve belli tasarım ve ön kabullere dayanan romantik ve ideolojik tarih anlayışlarının terkedilmesinde en önemli rolü oynayan kişilerin başında Halil İnalcık’ı zikretmek gerekir. Fuat Köprülü ve Ömer Lütfi Barkan’ın başlattığı belgeye ve birincil kaynağa dayalı tarih yazımı geleneğinin Türkiye’de günümüzdeki en önemli temsilcisi hiç şüphesiz Halil İnalcık’tır. Anılan iki yerli tarihçiden her zaman gıpta ile söz eden ve talebeleri olmaktan onur duyduğunu belirten Halil İnalcık’ın, her iki büyük değerden önemli bir farkı da tüm eğitimini Türkiye’de alan ancak dünyaya malolan bir Osmanlı tarihçisi olarak bu alanda çalışan bir çok yerli öğrencisi yanında bir o kadar da yabancı talebe yetiştirmiş olması ve yazdığı eserlerin bir çok dünya diline çevrilmiş olması1 yanında dünya bilim camiasındaki etkisiyle O’nu hocalarından farklılaştırmaktadır. Belgeyle doğrulanmış bilgiden yoksun sosyolojik ve ideolojik değerlendirmelerin Osmanlı gerçekliğinin anlaşılmasını kolaylaştırmak yerine gittikçe güçleştireceğine inanan İnalcık, zaman (tarih) ve mekan (coğrafya) bütünlüğünün önemine güçlü bir önem atfetmektedir2. O’na göre belgesiz tarihçilik olmaz ancak belgeyi de doğru okumak ve zaman ve mekanın gerçekliğinde anakronizme düşmeden yorumlamak tarihçinin en önemli görevidir. 1941 yılında başladığı yazı hayatının başlarında Tanzimatla ilgili meselelere yoğunlaşan İnalcık belli bir dönem sonra ilgili dönemin en önemli tartışma konularından biri olan Osmanlı Devletinin kuruluş dönemindeki iktisadi durumuyla ilgili olmak üzere Belleten dergisinde “ Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle” başlıklı makalesiyle iktisat tarihindeki esaslı tartışmaların birine deyim yerindeyse tam merkezden dahil olmuştur. “ekonomik unite” yaklaşımının yerine “gaza” paradigmasını inşaa ederek Osmanlılar’ın başta iktisadi alan olmak üzere her alanda önceliklerinin çağdaşları Batı’daki devlet ve toplumlarınkinden farklı olduğunu ve ekonomik alandaki önceliklerinde de her zaman belli “değerler bütünlüğü” nü gözettiklerini ortaya koyarak Osmanlı iktisadı ile ilgilenen araştırmacılara gerçekten yep yeni bir ufuk açmış oldu.