Bir Osmanlı bilim tarihçisi; Salih Zeki

Abstract

Salih Zeki, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşamış ve yaptığı çalışmalarla çağdaş bilimin Türkiye’de tanıtılmasında ve yayılmasında önemli katkılarda bulunmuş bir bilim insanıdır. Bilim tarihi açısından çok değerli konferanslar vermiş, eserler kaleme almıştır ki yazdığı ilk bilim tarihi çalışması, aynı zamanda bir Türk bilim adamının yurt dışında yayınladığı ilk bilim tarihi makalesi olma özelliği taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı; Türk ve İslam tarihi açısından büyük önem taşıyan Asar-ı Bakiye eseri üzerinden bilim tarihi konusunda yaptığı çalışmaları incelemektir. Dört cilt olarak hazırlanan eserin birinci ve ikinci cildi 1913 tarihinde yayımlanmış, diğer iki cildi Salih Zeki hayattayken müsvedde olarak kalmıştır. Kitabın birinci cildinde trigonometriden, ikinci cildinde hesaplardan ve rakamlardan bahsetmiştir. Eser, ortaçağ İslam dünyasında matematiksel bilimlerin tarihini inceleyen bir kitaptır. Bu yapıt yazılırken çağdaş bir yöntem izlenmiştir. Batılı bilim tarihçilerinin eserlerinden yaralanarak, İslam öncesi dönemlerdeki ve özellikle Yunan ve Hintlilerde bilimsel çalışmalar incelenmeye çalışılmıştır. Buradaki amacı; Müslüman bilginlerin matematik ve astronomiye yaptıkları katkıların boyutunu doğru biçimde belirleyebilmektir. Ortaçağ İslam Dönemi ve Osmanlı bilginlerinin eserlerini inceleyerek bunların bilime katkısını ortaya koymaya çalışmıştır. Salih Zeki birçok birinci ve ikinci elden kaynak kullanmış, alıntılara sıkça yer vermiştir. Böylece Müslüman Türk bilginlerin matematik ve astronomi alanlarındaki yüksek düzeylerini göstermek istemiştir. İki cildin de sonuna eklediği “zeyl” bölümlerinde, çalışmasında isimleri geçen ve eserlerinden faydalandığı bilim adamlarının tarih sırasına göre biyografilerine yer vermiştir. Eserde özgün matematik yorumları yapan Salih Zeki, konuyu herkesin anlayabileceği dil ve üslupla sunmuştur. Her iki cildin de başında “Muhteviyatının bazı kısımları Dâru’I-Fünûn-ı Osmani’de konferans suretinde verilmiştir” ibaresi yer almaktadır. Böylece Osmanlı’da bilim tarihi çalışmalarının Âsâr-ı Bâkiye’nin basım tarihi olan 1913’ten önce, yine Salih Zeki tarafından başladığı görülmektedir. Bu belirlemeler ışığı altında; Salih Zeki, çağdaş anlamda hem bilim tarihi araştırmalarını başlatması açısından hem de bilim tarihi eğitimini başlatması açısından Türk bilim tarih yazıcılığında gerçek bir öncü olarak kabul edilmektedir.

Salih Zeki is an important scientist who has lived in the last years of the Ottoman Empire and has made a significant contribution to spread and promotion of modern science in Turkey. In terms of the history of science, he gave very valuable conferences and wrote works, which is the first science history study that he wrote, at the same time it is the first science history article published abroad by a Turkish scientist. The aim of this study is to examine his studies on the history of science through his work Âsâr-ı Bâkiye, which is of great importance for Turkish and Islamic history. The first and second volumes of the work, which was prepared in four volumes, were published in 1913, and the other two volumes remained in draft when Salih Zeki was alive. He mentioned trigonometry in the first volume of the book, and calculus and numbers in the second volume. The work is a book that studies the history of mathematical sciences in the medieval Islamic world. A contemporary method was followed while writing this work. By using the works of Western science historians, scientific studies were introduced in pre-Islamic periods and especially in Greeks and Indians. Its purpose here is to determine accurately the extent of Muslim scholars' contributions to mathematics and astronomy. He tried to reveal the contribution of these to science by examining the works of the medieval Islamic Period and Ottoman scholars. Salih Zeki used many primary and secondary sources and frequently included quotations. In this way, he intended to show high degree of Muslim Turkish scholars in mathematics and astronomy. In the “zeyl” sections that he added to the end of both volumes, he included chronologically biographies of scientists whose names were mentioned in his work and whose works he made use of. Salih Zeki, who made original mathematical comments in the work, presented the subject in a language and style that everyone can understand. At the beginning of both volumes, there is the phrase “some parts of its contents are given in the form of a conference in Dâru’I-Fünûn-ı Osmani”. Thus, it is seen that the history of science studies in the Ottoman Empire started even before 1913, which is the publication date of Âsâr-ı Bâkiye, and this is initiated again by Salih Zeki. In the light of these determinations, Salih Zeki is regarded as a true pioneer in Turkish science historiography, both in terms of starting the history of science research in modern sense and starting the history of science education.