Furûku’l-usûl adlı risalenin âidiyet sorunu üzerine bir inceleme risale Şeyhülislam İbn Kemal’e mi ait yoksa Kazasker Manav İvaz Efendi’ye mi?

Abstract

Furûku’l-usûl, furûk edebiyatının özellikle eşbâh ve’n-nezâir kitapları içinde yer aldığı bir dönemde müstakil bir risale olarak yazılması bakımından önemli bir eserdir. Bu risale, talebelerin öğrenmelerini kolaylaştırmak üzere fıkıh usulü alanında şekil bakımından benzer, hüküm bakımından farklı kavramları özet bir şekilde kırk beş başlıkta bir araya getirmektedir. Muhammed b. Abdülaziz el-Mübârek araştırmasında risaleyle ilgili dört yazma nüsha tespit etmiştir. Bu nüshalardan ikisi İbn Kemal’e (ö. 940/1534) biri Kazasker Manav İvaz Efendi’ye (ö. 994/1586) isnad edilmiş, birinde ise müellif kaydı yer almadığı görülmüştür. O da söz konusu iki nüshadan hareketle risaleyi İbn Kemal’e nispet ederek tahkik etmiştir. Yapılan incelemede söz konusu bu dört nüshaya ilave olarak dört nüsha daha tespit edilmiştir. Bunlardan ikisinde müellif kaydı yer almazken birinde Kazasker Manav İvaz Efendi’ye ait olduğu bilgisi vardır. Böylece İvaz Efendi’ye isnad edilen nüsha sayısı ikiye çıkmıştır. Bu durumda risalenin gerçek müellifi Şeyhülislam İbn Kemal (ö. 940/1534) mi yoksa Kazasker Manav İvaz Efendi (ö. 994/1586) mi sorunu ortaya çıkmıştır. İbn Kemal, yazdığı eserler ve yaptığı hizmetlerle çağını aşan Osmanlı âlimlerinden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça dillerinde metin, şerh, hâşiye ve risâle olarak sayısı beş yüze kadar ulaşan eser kendisine isnad edilmektedir. Bazı eserlerde, çeşitli sebeplerle kendisine isnad edilseler de hakikatte başka müelliflere ait olduğu tesbiti söz konusu olabilmektedir. Bu risale için de böyle bir durumun olduğu söylenebilir. Zira İbn Kemal’in risalelerini bir araya toplayan mecmualarda yer almaması ve fıkıh usulüne dair eserleriyle doğrudan bir ilişkisinin olmaması ilgili eserin Kazasker Manav İvaz Efendi’ye ait olma ihtimalini güçlendirmektedir. Bu çalışma, söz konusu risalenin âidiyet sorununu inceleyerek, gerçek müellifinin kim olduğunu tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Furūk al-usūl is an important work as an independent treatise written in a period when the subject is included within the works of ashbah wa an-nazāir. In order to ease students’ learning, the treatise summarizes the concepts that are similar in terms of form while they are different regarding hukm (judgment) within forty-five titles. Muhammad b. Abd al-Aziz al-Mubārek found four manuscripts about the treatise in his research. Two of these copies are attributed to Kemalpaşazade (Ibn Kemal) and one to Kazasker Manav İvaz Efendi while the last one has no refence to its author. By comparing it with the two copies, he referred the treatise to Ibn Kemal and examined it. As a result of our examination, in addition to these four copies, four additional copies have been identified. Two of them do not include the author's record, while one of them is owned by Kazasker Manav Ivaz Efendi. Thus, the number of copies attributed to Ivaz Efendi increases to two. In this case, is the real author of the treatise Şeyhülislam Ibn Kemal (d. 940/1534) or Kazasker Manav Ivaz Efendi (d. 994/1586)? We need to find the answer to this question. Ibn Kemal is one of the most important Ottoman scholars with his works and services. He has written numerous texts, commentaries, verses and treatises on various subjects, which can be expressed in figures ranging from two to five hundred in Turkish, Arabic and Persian. However, it is possible that there are some works mistakenly attributed to other authors. This treatise may also be subject to such an error. For, the fact that it is not mentioned among Ibn Kemal’s works on journals recording his studies and is not directly related to his studies on fiqh strengthen the idea that it might belong to Kazasker Manav Ivaz Efendi. This study aims to identify the real author by examining the question of its reference.

دراﺳﺔ ﻣﺸﻜﻠﺔ ﻧﺴﺒﺔ رﺳﺎﻟﺔ "أﺻﻮل اﻟﻔﺮوق" ھﻞ ھﻲ ﻟﺸﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ﻛﻤﺎل أم ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي ﻣﻠﺨﺺ ﻛﺘﺎب ﻓﺮوق اﻷﺻﻮل ﻟﮫ ﻣﻜﺎﻧﺔ ﻣﮭﻤﺔ ﻓﻲ زﻣﻦ ﻋﻨﻲ ﻓﯿﮫ ﺑﺄدﺑﯿﺎت اﻟﻔﺮوق وﺧﺎﺻﺔ ﻛﺘﺐ اﻷﺷﺒﺎه واﻟﻨﻈﺎﺋﺮ ﻣﻦ وﺟﮭﺔ ﻧﻈﺮ أﻧﮫ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻓﻲ ھﺬا اﻟﻔﻦ. وﻗﺪ ﺻﻨﻔﺖ ھﺬه اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﻟﺘﻜﻮن ﻣﺴﺎﻋﺪة ﻟﻠﻄﻼب ﻓﻲ ﻣﺠﺎل أﺻﻮل اﻟﻔﻘﮫ، وﻗﺪ ﺟﺎءت ﻋﻠﻰ ﺧﻤﺲ وأرﺑﻌﯿﻦ ﻋﻨﻮاﻧﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮا ﻓﻲ اﻷﺣﻜﺎم، ﻛﻞ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﮭﺎ ﯾﺤﺘﻮي ﻋﻠﻰ ﻣﺼﻄﻠﺤﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﮭﺔ ﺷﻜﻼ ﻣﺨﺘﻠﻔﺔ ﺣﻜﻤﺎ. ﻗﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﻤﺒﺎرك أرﺑﻊ ﻧﺴﺦ ﻣﻨﮭﺎ وأﺛﺒﺘﮭﺎ ﻓﻲ ﺑﺤﺜﮫ اﻟﻤﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻟﺮﺳﺎﻟﺔ. وﻟﻮﺣﻆ أن اﺛﻨﺘﯿﻦ ﻣﻨﮭﺎ ﺗﻌﻮد ﻧﺴﺒﺘﮭﺎ إﻟﻰ اﺑﻦ ﻛﻤﺎل (ت:940/1534)، وواﺣﺪة ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي (ت:994/1586)، ﺑﯿﻨﻤﺎ ﻟﻢ ﺗﻌﺮف ﻧﺴﺒﺔ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟﺮاﺑﻌﺔ. واﻟﻜﺎﺗﺐ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺗﻌﺎﻣﻠﮫ ﻣﻊ اﻟﻤﺴﺄﻟﺔ وﺗﺤﻘﯿﻘﮫ اﻟﻨﺴﺨﺘﯿﻦ اﻟﻤﻨﺴﻮﺑﺘﯿﻦ ﻻﺑﻦ ﻛﻤﺎل ﯾﺮﺟﺢ ﻧﺴﺒﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ إﻟﯿﮫ. وﻟﺪى اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ واﻟﺘﺪﻗﯿﻖ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺄﻟﺔ ﺗﺒﯿﻦ أن ھﻨﺎك أرﺑﻊ ﻧﺴﺦ أﺧﺮى أﯾﻀﺎ ﻏﯿﺮھﺎ، اﺛﻨﺎن ﻣﻨﮭﺎ ﻟﻢ ﺗﻌﺮف ﻧﺴﺒﺘﮭﻤﺎ، وواﺣﺪ ﻣﻨﺴﻮﺑﺔ ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي، وھﻜﺬا ﯾﻜﻮن ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي ﻧﺴﺨﺘﺎن ﺗﺜﺒﺘﺎن ﻧﺴﺒﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ إﻟﯿﮫ أﯾﻀﺎ، وﺑﺬﻟﻚ ﺗﻈﮭﺮ ﻣﺸﻜﻠﺔ ﻧﺴﺒﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﻟﺼﺎﺣﺒﮭﺎ؛ ھﻞ ھﻲ ﻟﺸﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ﻛﻤﺎل (ت:940/1534)، أم ھﻲ ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي(ت:994/1586). اﺑﻦ ﻛﻤﺎل واﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻤﺎء اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﯿﻦ اﻟﺬﯾﻦ ﺳﺒﻘﻮا ﻋﺼﺮھﻢ ﺑﻜﺘﺎﺑﺘﮭﻢ وآﺛﺎرھﻢ، واﻟﺘﻲ ﺑﻠﻐﺖ ﺧﻤﺴﻤﺎﺋﺔ أﺛﺮ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻦ وﺷﺮح وﺣﺎﺷﯿﺔ ورﺳﺎﻟﺔ وﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ واﻟﺘﺮﻛﯿﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯿﺔ. ﻋﻠﻰ أن ﺑﻌﺾ اﻵﺛﺎر اﻟﻤﻨﺴﻮﺑﺔ إﻟﯿﮫ وﻷﺳﺒﺎب ﻣﺘﻨﻮﻋﺔ ﻗﺪ ﺗﻜﻮن ﻓﻲ اﻟﺤﻘﯿﻘﺔ ﻟﻤﺆﻟﻔﯿﻦ آﺧﺮﯾﻦ، وﻗﺪ ﺗﻜﻮن ھﺬه اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﻣﻦ ذﻟﻚ. وھﺬه اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺟﻮدة ﻓﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻦ ﻛﻤﺎل، وﻟﻢ ﯾﻜﻦ ﻟﮭﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺂﺛﺎره اﻟﻤﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﺄﺻﻮل اﻟﻔﻘﮫ ﻣﻤﺎ ﯾﻘﻮي اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺴﺒﺘﮭﺎ ﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺴﻜﺮ ﻣﻨﺎو ﻋﻮض أﻓﻨﺪي. وھﺬا اﻟﺒﺤﺚ ﻟﺘﺤﻘﯿﻖ اﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ ﻟﺼﺎﺣﺒﮭﺎ اﻟﺤﻘﯿﻘ