Türkistan'da Ceditçilik hareketi'nin yayılmasında Mahmut Hoca Behbudi'nin rolü

Abstract

Ceditçilik, Türkistan'da XIX. yüzyılın sonralarında ortaya çıkan, XX. yüzyılın başlarında iyice şekillenen ve kısa zamanda önemli bir etki meydana getiren, sosyal hayatın bütün cephelerini kapsayan milli bir gelişim hareketi olarak kendini göstermiştir. Ceditçilik Hareketi, Türkistan'ın sosyal, politik ve kültürel hayatında daha önce benzeri görülmemiş bir değişimin yaşanmasına sebep olmuştur. Ceditçiliğin temel amaçları; Türkistan'ı ortaçağ düşüncelerinden biri olan feodal sadakatten ve eskiçağdan kalmış batıl inançlardan temizlemek, ülkenin ve insanların modern çağa uyumunu sağlamak, ulusal meclis ve milletvekillerinden oluşan bir devlet kurmak, ulusal para biriminin kabulünü sağlamak, devleti yönetenlerin toplumun özgürleşmesi ve zenginleşmesi için politikalar oluşturmasını sağlamaktır. Mahmud Hoca Behbudi, zamanının sosyopolitik hareketlerinin en büyük temsilcisi, modern Özbek kültürünün kurucusuydu. Türkistan Ceditçilerinin tanınmış bir lideri, bağımsız bir cumhuriyet fikrinin destekçisi, yeni bir okul fikrinin teorisyeni ve uygulayıcısı, Özbek tiyatrosunu başlatan ilk drama yazarı, yayıncı ve gazeteciydi. Mahmud Hoca Türkistan tarihinin çok zor ve karmaşık bir döneminde yaşadı. XVI. yüzyılda başlayan kriz ve durgunluk, cehalet ve mutaassıplık, iç çekişme ve etnik problemler artmıştı. Bu durumdan istifade edip ülkeyi kolayca zapteden Rusya bölgeye hakimdi. Böyle bir vaziyette milletin ve vatanın tamamen yok edilmesinin engellenmesi, nesillerin özgürlük ve bağımsızlık ruhuyla yetişmesini Behbudi liderliğindeki Ceditçiler üstlenmiştir. Rusya Müslüman halkları lideri İsmail Gaspıralı'nın etkisi altında meydana gelmiş bu hareketin ülkede şekillenip yayılmasında Türkistanlı aydın Mahmud Hoca Behbudi esas rolü oynamıştır. Bu çalışmanın amacı, XX. yüzyılın başlarında Türkistan'a yayılan Ceditçilik Hareketi'ni incelemek ve bu hareketin Türkistan'da gelişmesinde Mahmud Hoca Behbudi'nin rolünü ortaya koymaktır.

Jadidism (a movement of reform) appeared as a national development movement that emerged in the late 20th century, took shape in the early 20th century and made a significant impact in a short time, covering all aspects of social life in Turkistan. Jadidism movement caused an unseen change in the social-political and cultural life of Turkistan. The main objectives of Jadidism are to cleanse Turkistan from feudal loyalty, one of the medieval ideas, and superstitions from the Ancient Age, to ensure the adaptation of the country and the people to the modern age, to establish a state consisting of the national assembly and its deputies, to ensure the adoption of the national currency, to liberate the society of those who govern the state and ensure the policies are created for its enrichment. Mahmud Hodzha Behbudi was the greatest representative of the socio-political movements of his time, the founder of modern Uzbek culture. He was a well-known leader of the Turkistan Jadids, a supporter of the idea of an independent republic, the theorist and practitioner of the idea of a new school, the first drama writer, publisher and journalist who started the Uzbek theater. This movement tooke place under the influence of the leader of the Russian Muslim peoples Ismail Gaspirali and the intellectual and Mufti Mahmud Hodzha Behbudi played the main role in the shaping and spreading of this movement. The purpose of this study is to learn the Jadidism movement that spread in Turkistan at the beginning of the 20th century and to reveal the role of Mahmud Hodzha Behbudi in the development of this movement in Turkistan.