Finans kuruluşları olarak para vakıfları

Abstract

Paranın vakfedilmesi hususunu Osmanlı’da fıkıh alimleri ve ulama arasında büyük tartışmalar sonucu kabul edilmiştir. Finans tarihimizde çok önemli kurumlar haline gelen para vakıfları dönemimize intikal eden litaratürde şu şekilde ele alınmıştır. Vakıf konulu ve daha çok meselenin hukukî yönünü inceleyen monografilerden Ömer Hilmi Efendi'nin “İthafü'l-Ahlâffî Ahkâmi'l-Evkâf” isimli eserinde müstakil bir başlık altında değinilmiştir. Ömer Nasuhi Bilmen tarafından da vakıf konusu anlatılırken para vakıfları "Nükudı Mevkufenin Tenmiyesi" başlığı altında incelenmektedir. Ali Himmet Berki ve Elmalılı Hamdi Yazır ise ayrı bir başlık altında incelememekle beraber çeşitli vesilelerle para vakıflarına değinmektedirler. Para vakıfları ile ilgili bilgilere Ömer Lütfi Barkan'ın çalışmalarında da tesadüf edilmektedir. Barkan ilk olarak 1942 yılında yayımlanan bir makalesinde konuyla ilgili örnekler vermektedir. Barkan'ın daha sonra yayımladığı Edirne askeri kassamına ait tereke defterleri ile İstanbul'a ait vakıf tahrir defterinde "Faizle İşletilen Paralara Ait Kayıdlar" ya da "Faizle İşletilen Vakıf Paralarına Aid Kayıtlar" başlıkları altında konuyu ayrıntılı olarak tahlil ettiği görülmektedir. Barkan konuyu daha çok tahrir belgelerinde yer alan bilgiler çerçevesinde incelemektedir. Ahmet Akgündüz hoca ise Berkan’ın para vakıflarını sadece faiz açısından ele alarak diğer yönlerini ihmal etmesini ve işletilme usullerini yeterince tahlil etmeden doğrudan faiz olarak nitelemesini doğru görmemekte ve zaman zaman suiistimal edilmiş olma ihtimali bulunsa bile Osmanlı Devleti'nin faiz uyguladığını söylemenin mümkün olmadığı eleştirisinde bulunmaktadır. Halil İnalcık hoca ise, Osmanlı Devleti'nde sermaye birikimini incelerken vakıf müessesesini ayrı bir başlık altında ele almaktadır. İnalcık'ın İslam toplumunda sermaye birikimi açısından vakıfların özel bir yeri bulunduğunu vurguladığı görülmektedir. Nakit paranın çoğu durumlarda vakfın bir kısmını veya tamamını oluşturduğu da ayrıca belirtilir. İnalcık, eserlerinde çeşitli vesilelerle para vakıflarına değinmekle beraber konuyu müstakil olarak inceleyen bir çalışması mevcut değildir. Suraiya Faroqhi ise para vakıflarını kredi konusuyla bağlantılı olarak incelemekte ve özellikle kasapları sübvanse etmek amacıyla para vakfı şeklinde oluşturulan fon ile 17. yüzyılda yaygınlaşan avarız vakıflarından bahsetmektedir.